
Jun q'olb'eb'il te cheiy qtanma.
Titza Jila Anemia?
Jey qeiy (cheiy) mamb’aj. Jala, wajtza nchiyola chuyaniy tib’aj jun nim yab’il. Tib’aj yab’il nok tb’i te ẍuq’ tuj qtanma, pero tzalu tuj stado, nok tq’on mos tb’i yab’il te anemia.
Tijilal yab’il nok tb’i te anemia?
Ok ntzaj tq’uma jun doctor at anemia tij tkwaliy, ti t-xilen tyol doctor? Lu doctor ntzaj tq’uma yan nim jun celula tuj t-ch'k’el tkwaliy. Ja jun celula nok tb’i te globulos rojo. Lutza doctor nq’uma yan nim glóbulos rojo tuj t-ch'k’el tkwaliy.
Tijilal jun celula?
Qni célula ni nuẍ qa b’ix itz’j qa. Chqilx tchuliy itz’j tun células b’ix at kob’ células naj tuj t-ch'k’el. Titza jun ja b’inchan, jux teiy tchul b’inchan. Lu ja nb’int tuya cement; lu teiy nb’int tuya celulas.
Qa tq’ab’iy nchi yukch tun celulas, chqilx t-xumlaliy itz’ tun celulas, b’ix at celulas naj tuj t-chiyiy. Jatza qa células naj tuj tchiyiy nok chb’i te globulos rojos!
Tuntiqatza tajtza qchul tun at nim globulos rojos naj tuj qchiy?
Qa globulos rojos at jun chaq’a nim toklen. Ja chaq’a tun t-xi chin oxigeno tuj chqilx xumlalb’aj. Tun itz’j globulos rojos tuj chiy, tin nxi chiy ju nchex globulos rojos. Ja globulos rojos naj tuj chiy iqa oxigeno tun, tin nxi celula, chex oxigeno. Chiwsa nchi naq’anan globulos rojos tuntza t-xi chiqa oxigeno jan ntzaj tqana xumlalb’aj.
Tun tiqatza nimsa ntzaj tqana qxumlalb’aj tij oxigeno? Jux, tun tiqatza nimsa ntzaj tqana qxumlalb’aj tuntza chiwsa chyaq’anan globulos rojos tun t-xi iqat oxigeno tuj qchul?
Ja oxigeno ntzaj tq’onta tipamal qxumlal. Tuntza at tipamal qxumlal I'l tij tun oxigeno b’ix tun tyukch qxumlal, I'l tij taj tun at oxigeno tuj qxumlal. Jutza nimsa nqana qxumlal ti oxigeno. Ju ten qxumlal tuya oxigeno tisa jun jil caro. Titza jun caro nb’eta tun gasolina, jux qe qxumlala nyukch tun oxigeno.
Opa tz’el tniiy tij jte maj njatz t-xowiy tuj jun q’ij b’ix qa tuj jun hora? Nimxmaj nqo xewa tuntza tkux oxigeno tuj qpulmon. Ok npon oxigeno tuj qpulmón, b’ixsa njow chin globulos rojos. Oktza q’inta oxigeno chun globulos rojo, nxi chin ja nqana qchul oxigeno.
Qa tajiy tjow tiniy jun iqb’aj aisa talal tuya qa tq’ab’iy, jatza qa globulos rojos ntzaj chin oxigeno tuj pulmón tun tpon tuj aq’b’aj. Ojtza npon oxigeno, at tipamal aq’b’aj tun tjow tin iq’b’aj.
Chiwsa chyaq’anan qa globulos rojos tuya iqb’aj te oxigeno. Titzajila ntzaj tq’onta tipamal globulos rojos tuntza chyaq’anan b’an b’ix tun chiajqel b’an?
Qaj globulos rojos tuntza at chipamal I'l tij tun jun mineral nok tb’i te hierro. Tun chyaq’anan chiw b’ix tuntza chiw chiajqel tuj qchul. Ja hierro ntzaj q’onta chipa globulos rojos tuntza b’an t-xi chiqa oxigeno ja ntzaj tqana qxumlalb’aj.
Qtzqin ntzaj (nitz’j) oxigeno tuj chq’iq, pero jatza ntzaj hierro?
Jatza ntzaj mineral nok tb’i te hierro tuntza tzaj chq’on tipa globulos rojos? Ntzajtza hierro tuj wab’j. Nim wab’j q’in hierro tun. B’an tknet tuj chipj te botch, te eiy, te wakẍ, b’ix qa tuj karnel. Nimsa hierro ntzaj chq’on chipj.
B’an tknet hierro tuj chanaq, is, jos, meb’, atzaj te brocoli, atzaj te repollo, b’ix qa piox. Juxqa ntzaj chq’on nim hierro. Ok t-xi twaniy qaj wab’j q’in hierro chun, at-tza sufficient hierro tuj tchuliy. Jutza ntzaj tq’uma doctor tun t-xi tq’oniy twa ne q’in nim hierro chun (tun).
Ok min nwan ne tij wab’j ja nknet hierro, ntzaj tq’on jun yab’il, ja nok tb’i te anemia. Alche junt ntzaj q’inta anemia?
Oj nel nim t-chiy tij jun xjal, jax nchi-kub’ naj nim globulos rojos tuj t-chiy. Ntzajtza tq’on yab’il nok tb’i te anemia. Jutzuj yan b’an tun tel nim t-chiy tij jun ne b’ix qa ti jun xjal. Oj ntzaj xjawa jun txi xuj b’ixsa nimsa tchiy nel tij txi, jax ja tzunja ntzaj q’inta jyab’il anemia. Ok nch’k’en txan ne chqilx q’ij tuj jun smant ja tzunja ntzaj q’inta jyab’il aneima. Jutza ok min nwaniy ja tokxi jhierro, b’ix nch’k’eniy jax ntzaj tq’on jyab’il anemia.
Ti ten tun tel tnik’ doctor tij qa at anemia tuj t-chul ne?
Nim siktlenal tij jun ne oj at anemia tij. Ch’inch’ika tchul, twitz, tb’aq’twitz, b’ix qa twi tẍch’aq k’okil spela. Jux oj tajqel jne b’an tzaj suta tuj twitz b’ix b’an tjow xeja nim. Ẍwok’a k’okil qa tq’ab’ b’ix qa tqen ne tun anemia. Kchiyolal twi, jux tanma kjowil ajqel.
Ti ten tun tel tnik’ doctor tij qa at anemia tij ne?
Ktzal tqana doctor tuntza tel tch’k’el ne. Ok tel tch’k’el ne b’ixsa k’okil tcheiyb’il tij. Jatza cheiyb’il ktzal tq’uma qa at b’ix qa nti anemia tuj tchul ne.
Ok tel tnik’ doctor at anemia tuj tchul ne, jatzunxa tzul q’umata alche medicina b’an tzaj tq’on xi tun tel anemia tij ne.
Ktzul tq’uma doctor te qa mamb’aj tun t-xi chq’on qe t-xilal wab’j q’in hierro tun te ne. Jax tzul tqb’an doctor alche vitamina te hierro tun t-xi te ne. At vitanima a’ twitz b’ix qa te pastilla. Min tz’el tuj chk’ujiy ja mineral te hierro ntzaj q’onta tipamal globulos rojos tuntza chiwsa chyaq’anan tuj tchul ne. Qa pastilla te hierro nimxsa chipamal, b’an tok tcheiyaniy oj tiy tk’uj ne q’eqxix twitz, mi jow seipajiy tij, jux nb’aj oj nxi k’at vitamina te hierro.
Nim ne te Guatemala q’iqa anemia chun, pero b’an tul chnab’ oj t-xi chwa tuya nim hierro, b’ix qa vitamina te hierro. Qa at jun tqanb’itziy tib’aj yab’il anemia b’an tzaj yolaniy tij doctor te la Raza. Texa, b’an xjal xi tun t-xi tonixiy ja tchumlal ne.
